در میــان درّه ی  ســر سبــز شــام           ایـن بنــای دیــدنـی  دارد  مُقــام

                        *****************************************

           یکی از منـاظر تاریخـی و توریستـی شهرستـان جلفـــا که از جاذبه های گردشگری و چشم اندازهای زیبای طبیعی نیز برخوردار می باشد ، کلیسای « سنـت استپـانـوس » است . این بنای عظیـم و دیدنی در 17 کیلومتری غرب شهر جلفا ( در مسیر جاده ی مرزی جلفا- سدّ ارس ) و به فاصله ی سه کیلو متری کرانه ی جنــوبـی رود ارس ، در آغـوش گـرم و با صفـــای کوهستـان و در میـان درّه ی سر سبـز شام با قدمتی بیـش ازهــزار سـال آرمیـده است. این کلیسـا به عـلّت قـرار گـرفتـن در روستـای  متـروکـه ی شـام ، با همیــن نــام نیـز خـوانـده می شود ودر زبان مردمان محل این مکان را اغلب بانام کلیسای خرابه می شناسند.

      نام اصلی این کلیسا از « اسپانوس » که یکی از حواریون حضـرت عیسی (ع) و نخستین شهید تبلیغ در راه مسیحیّـت بوده ، اقتبـاس گـردیده است . وجـود کلیسـا در این منطقـه حاکی از آن است که ساکنـان اولیــّه اطـراف کلیسا ارمنـی بـوده اند که بعـد از آغــاز جنـگ جهـانی اوّل از ایـن منطقـه به منـاطـق دیگـر مهاجرت نموده اند . این کلیسا هر سال در یک روز خاصّی( این روز بر اساس نظر شورای ارامنه تعیین می شود ) مرکز گرد همایی مسیحیان جهان می گردد که با زیارت این مکان با روشن کردن شمع به نیایش و راز و نیـاز می پردازند. بسیاری از ارامنه اعتقـاد بر این دارند که سنگ بنای این کلیسا توسط یکی از دوازده حواریون حضرت عیسی (ع) بنا نهاده شده واز نظر آنان این مکان فوق العاده اهمیّت دارد .

        محوّطه ورودی کلیسا که سربالایی نسبتاً تندی است محل توقّف خود روها می باشد . و در اولیّن نگاه ،در ارتفاعی بالاتر گنبــد سنگـی کلیسـا از میان درختـان بلنــد، خـود نمایی می کنـد. بعد از طی یک پیچ کوتاه سنگلاخـی که در میانـه ی آن دروازه سنگی  گنبدی شکل با ارتفاع 5 متروبا عرض70/5 مترکه در طرفین آن بـرجـک های استـوانه ای است ،  کلیسـا چهـره ی کامـل خـود را آشکـار کرده و رهگـذران و مسافران و سیـّّاحان را به گشت و گـذار در پیچ و خـم تاریخ ودر زیر طاق های محکم و زیبای خود فرا می خواند و بعد از گشت و گــذاردر زیر طاق ها وتالار های عظیـم ،  شما را به استـراحت و آرامـش در زیـر درختــان بلنـد و سـر به فلـک کشیـده که در کنار آن جویبـاری سـرد و خنـک جـاری است ،  دعـوت می کنـد تا در این فضـای آرام و دل نشیـن که با رایحـه و نسیـم روحبخـش ارس همــراه است، بتوانی ساعاتی از دغـدغه و مشـکلات  حیات آسوده باشی.

         نما و شکل ظاهری کلیسا به جهت مغــرب است و در مقابل آن محوطه ای پوشیده از درختـان تنــومند می باشد ودر میان این محوطه، استخـری بزرگ برای ذخیره ی آب و مکان هایی برای استـراحت مراجعیــن ساخته اند. فضـای اطــراف کلیــسا را درختــان بزرگ و قدیمی تـوت، گـردو، انجیر ، بادام ، گیلاس،  زرد آلو ودرختان جنگلی و ...  پوشانده که لطافـت و زیبایی خاصی به ساختمان کلیسا بخشیده است.  حصــار سنگـی دور تادور بنا را احـاطـه کرده  این حصـار ، بـارویی بلنـد با هفـت بـرج نگهبانی و پنـج پشـت بند استوانه ای سنگی شبیه دژهای محکم دوره ساسانی و قرون نخستین اسلام بوده است.

        در باره ی تاریخ بنای این کلیسا که یکی از شاهکارهای معماری شمال غـرب ایـران می باشد، عقــایـد و نظرات گوناگونی مطرح شده است. عدّه ای بدون توجه به وقایع تاریخی و تاریخ تطوّر شیوه های معماری بنای آن را تا نخستین سـده های مسیحیـّّت پیـش برده اند ، و بـرخـی نیز چون ژان باتسیت تاورینه فرانسوی تاریــخ بنای آن را به اواسـط سلطنـت صفـویّه نسبـت  داده انـد  در صـورتی که قـرائـن و شـواهـد تـاریخـی ، شیوه ی بنـا، مصـالح ساختمـانی به کار رفتـه ، تـزئینـات هنــری که آن را بوجود آورده ، بیانگـر و گـواه آن است که این بنا همنــوع و همــزمان با کلیساهایی نظیـــر « آختــامار » و « تــادئوس » در قرن های چهـارم تاششم هجری یا قـرن های دهم تا دوازدهـم میلادی بوده است. سبـک معمـاری کلیسـا تـرکیـبی از شیـوه های معمـاری  اورارتــو، اشکـانـی، یونانی و رومی است که بعد از به وجود آمدن بناهای عظیم و شگرفی چون اچمیـادزین ، تادئوس، آختـامـار و استپانوس به شیوه معماری ارمنی شهرت یافته است.

      محل ورود به کلیسا از وسط دیوار غربی تعبیه شده با دری به عرض یک و نیم و با ارتفاع دو نیم متـر،   از جنس چوب که آهن کوبی شده است و به حیـث ظـاهـر شبیـه دروازه ی  دژهای دوران صفـویّه و قـاجاریّه می باشد و پایه های طرفیـن دروازه و بالای آن همه از سنـگ تـراش ساخته شده و حجـّّاری ها و نقـش های دقیقـی دارد. قسمتی از سنگ های تـراش بالای طـاق فـروریخته، امّا طـاق و قسمت های پایین تر هنوز سالم مانده است. نقـش بر جسته ای از حضـرت مـریـم ( س) و کودکی حضـرت عیسـی ( ع ) در پیشانی طاق نما، کـنده شده است که طـرحی زیبـا و جالـب و حالتـی گیــرا دارد . دروازه ی  ورودی کلیسا به دالان باریکی بـاز می شود که از جهت جنوب منتهی به دیـر و ازجهت جنوب منتهی به صحـن کلیسا و ازجهت شـرق منتهی به انبار علوفه و اصطبل حیوانات می گردد و هر سه قسمت در سطحی بالاتر از سطح دالان قرار گرفته اند.                        

        بنای کلیسا از سنگ ساخته شده و از سه قسمت مشخـص بـرج نـاقـوس، نمـاز خـانه و اجـاق دانیـال تشکیل گردیده است که به تشریح جزئیّات آن می پردازیم :

الف) برج ناقوس : این برج بر روی ایوان دو طبقه ای متصـل به دیـوار جنوبی کلیسـا قـرار گرفته و دارای گنبدی به شکل هـرم و هشـت ضلعی است که بر  روی هشت ستون استوانه ای از سنگ سرخ با سر ستـون های زیبا استوار شده است. پیشانی طاق های بین این ستون ها که پا طـاق گنبـد بـرج محسوب می شوند، با نقوش برجسته فرشـته ، صلیـب ،  تـرنج ، ستـاره و گل هشت پر زینت یافته ودر سطح ایوان برج، قبوری از بزرگان آیین دین مسیح  به چشم می خورد ودر دیوار ضلع شمالی این برج که بخشی از دیوار جنوبی کلیسا نیز بشمار می آید ، تصاویر بر جسته ای از مریم مقدس و عیسای مسیح مشاهده می شود. ودر صحن این قسمت از برج قبور متعددی از افراد سرشناس و بزرگ مسیح دفن شده واین برج در زمان عباس میرزا نایب السلطنة فرزند فتحعلیشاه بازسازی و مرمّت گردیده است . لازم به توضیح است که اکنون این بخش از بنای کلسیا که چشم اندازی جالبی دارد با داربست های فلزی سر پا نگهداشته شده است وسقف ایوان دوم برج ، که در آستانه ی متلاشی شدن است ، در صورت عدم توجه و باز سازی فرو خواهد ریخت. برج ناقوس و کلیسا به منزله ی مأذنه و مسجد می باشد.

ب) نماز خانه : نماز خانه بخش دیگری از کلیسا می باشد که در مساحتی به حدود 16 در 21 متربنا گردیـده است. با ورود به فضای داخلی آن ، روزهای باشکـوه گذشته آن را کمتـر می توان تصـوّر نمود . استفـاده ی مرمّت گران از اسباب و امکانات دنیای مدرن امروزی که به منظور احیای عظمت دیرین آن انجام می گیرد ، با شیوه معماری و سبک بسیار قدیم آن همخوانی ندارد . روشـن کـردن دالان ها با چـراغ برق و سیم کشی و نصـب پـریـزهای بـرق بر روی دیوارهای بسیار کهـن که چندین صـد سال از قدمـت آن می گـذرد ، از شکـوه و ابهت تاریخی آن کاسته است.

       درب ورودی نماز خانه در وسط دیوار ضلع غـربی آن با عـرض 40/1 مترو با ارتفـاعی 2متر(ازنمای داخلی 30/2 متر) ساخته شده است . این در به نام « در هزار تکه » نیز معروف است و گمان می رود این انتساب به خاطر آن است که در ساختن این در از صدها قطعه چوب و گل میخ های فلزی مدوّر استفاده شده است. و در روی آن منبّت کاری با تزئینات بسیار زیبا انجام گرفته و طرح آن از دهها گل و ستاره هشـت پر است که در داخل خانه های هشت ضلعی متقارن قرار گرفته اند. این درب ورودی نماز خانه از جنس چوب ساخته شده و یک لنـگه می باشد و روی محـور پایه جنوبی حرکت می کند و تصـوّر می شود که از آثار چوبی اوایل دوره قاجاریه يا صفويه باشد. حجّــاری پایه ها و طـاق نماها و زنجیــره های جـوانب و مقــرنس کاری ها و تـزئینـات طــاق سردر، درنوع خود بدیــع و زیبا ست. مقـرنس کاری های سـر در و نقـوش بر جستـه اطـراف آن بـه طـرزی ماهرانه طـرح گردیده که بی تردید از شاهکارهای هنری ایران و جهان به شمار می آید. بالای طاق مقرنس و بالاتر از همه ی طاق نماها دیوار غربی را زنجیره ی عریض زیبایی زینت داده است.

        نقش هایی برجستـه از مریــم مقـدّس ( س) و حجّاری هایی بر روی تمامی دیوار های ساختمان نماز خانه و ایوان و برج ناقوس و اطراف محراب کلیسا مشاهده می شود . در دیوار شرقی نماز خانه دریچه ای به شکل صلیــب درمیـان سنگ های حجّـاری شـده قرار گرفته  وپرده ای سرخ رنگ با نقاشی های دلپذیر از داستان های کتاب مقدس انجیل ، دیواره های نماز خانه در بر گرفته است.

        در دیواره های داخل و خارج کلیسا  صدها کتیبه و سنگ نوشته به زبان ارمنی به چشم می خورد که اگر این کتیبه ها به زبان فارسی ترجمه گردد، بسیاری از حقایق مکتوم این بنا اعم از : تـاریـخ دقیـق بنــا و سازندگان آن و اخبار مربوط به اقوامی که در این دیار می زیسته اند ، آشکار خواهد شد. بنا به گفته

« رازمیک » نماینده ارامنه آذربایجان در این کلیسا، اکثر این نوشته ها که در آنها طرح صلیب هم به چشم می خورد ، در سالها وقرنهای گذشته به صورت یادگار نوشته شده و در دیوارهای ساختمان کلیسا نصب گردیده است و دربین این همه کتیبه و سنگ نوشته حتّی یک آیه هم از کتاب مقدّس انجیل وجود ندارد. در بخش ورودی نمازخانه تعدادی مقبره با سنگ نوشته هایی به زبان ارامنه وجود دارد که به جز یکی دو مورد نوشته های آن ها مشخص نیست و قدمت این مقبره ها به بیش از سه هزار سال می رسد.

          در این کلیسـای سنگـی فقـط یک سنـگ نـوشتـه بـه زبـان فـارسـی وجــود دارد کـه با خــط زیبــــای نستعلیــق بر روی چند لوح سنگی مربعی شکل نوشته شده و در مجموع به صورت یک نیم دایره که اطراف آن مقرنس کاری شده در بالای در ورودی و زیر طاق مدخـل کلیسـا نصـب گردیـده ومـربـوط بـه ســال 1246قمری ( 1860میلادی ) می شود . مطالب حک شده در این سنگ نوشته حکایت از آن دارد که عباس میـرزا نایـب السلطـنة فرزند فتحعلی شاه قاجار ، روستای دره شام جلفـا را از محبعلـی بیـگ نخجــوانی بـه قیمـت سیـصـد تـومـان خـریـداری نمـوده و درآمـد حاصـل از آن را بـه  کلـیسـای سنــت استپـانـوس و اوجاق دانیال وقف کرده است و دو کتیبه که درطرفین درب ورودی نمازخانه به زبان ارمنی نوشته شده ترجمه همان  لوح فارسی می باشد.  مطـالـب درج شده در این سنگ نوشته را عینـاً بـه استحضــار خــواننــدگـان گــرامی  می رسـانیــم :

  ج) اوجاق دانیال : این اوجاق تالاری است که به دیوار شمالی کلیسا متصل گردیده و عرض آن تقریباً شش متر و طول آن به بیست متر می رسد و از سه بخش مجزا تشکیل شده است : اوجاق دانیال که به وسیله ی یک دیـوار از تـالار جـدا شـده است و به نـام دانیــال که از قـدیسیـن قــرن پنجــم میــلادی است ، نامگذاری شــده است.  بخـش دیـگـر تـالار اجتمـاعـات است که در وسـط  قــرار گــرفته و محـل غسـل تعمیــــد کـه در انتهـای شـرقی تـالار واقـع شده و در آن سکّـوی بلنـدی به چشـم می خـورد که میـز سنگی غســل تعمیـد در وسـط آن قـرار گرفته است.

        یکی دیگر از قسمتهای دیدنی این اثر تاریخی و باستانی که چشم نواز مراجعین می باشد ، گنبــد زیبای کلیسااست. این گنبد تماشایی با جلوه ای بسیار عالی ، باپوششی چتــر ماننـد بر روی اضــلاع شانــزده گـانـه منشوری قرار گرفته و درهر دو طرف اضلاع شانزده گانه گنبد، ستون های پیچ دار جالبی با ارتفاع دو ونیم متر مشـاهده می گــردد و بالای تمام ستـون های اضـلاع گنبـد را ، طاق نماهای گنبدی شکل ، همچون زنجیر گردا گرد گنـبد را احاطه نمـوده است و بر پیشـانی هـر یـک از اضـلاع ، در داخـل قـاب مربعـی شکـل تصاویر برجسته ای از حواریون و قدّیسان و فرشتـگان نصب گردیده ودرزاویه ی بین طاق نماها و بالای سرستونها  نقـش فرشتگـان بـر روی سنگ نقـر شـده است . و بالاتر از طـاق نماها و درزیر چتر گنبد کلیسا باز در داخل

 قاب های کوچــک مربعـی شکل تصویر قدّیسان و فرشتگان قرار داده شده که این تصاویر نسبت به تصاویر زیر طاق نماها کوچکتر بوده و در روی آن شکل پرنده ای را که در حال استراحت است،  به چشم می خورد. بر روی هشت ضلع از این گنبد به طور یک در میان،  پنجره های کوچکی به جهت نفوذ نور و روشنــایی بـه داخــل کلیســا تعبیــه گـردیـده و بر روی هشت ضلع دیگر که بدون پنجـره و روشنایی است با

سنگ های سفید و تیره به شیوه شطرنجی در یک سطح عمودی صاف چیده شده اند. پوشش شیب دار گنبـد که همانند کـلاهک چتری به نظر می آید ، از نمای بالا شبیه ستاره ی16پر 32 پهلویی رویت می شود که بر روی هر یک از پـرّه های آن صلیبـی کوچک نهاده اند. امّا بر رأس گنبد  که بالاترین نقطه و اوج کلیسا است وانتهای  پرّه های پوشش گنبد به آن متّصل می شود ، صلیبی بزرگ از جنس برنز قد برافراشته است . دردامنه ی گنبـد به جای نـاودان، مجسمه هایی با طرح سر گاو و قوچ و بز طوری به کار گذاشته شده که آب برف و باران ازدهان آن مجسمـه ها به زمین می ریزد. چهار مجسمه ی شیر در پشت بام کلیسا که نماد و مظهرقدرت به شمار می آید ، قرار گرفته که متأسفانه قسمت سر درهر چهار مجسمه از پیکر آنها کنده شده است.  دیوارهای داخل این گنبد و بخشی دیگر ازقسمت های داخل کلیسا را نقّاشی ها و طرح هایی زیبا و دل انگیز پوشانیده است. زیر گنبـد کلیسا قسمت  نماز خانه است که به تشریح جزئیّات آن قبلاً اشاره نمودیم.

       فرم کلیسا از خارج به شکل مستطیل و از داخـل  به صورت صلیـب است  و فضای داخل به صورت صلیب از سه قسمت شامل :ایـوان ، نماز خانه و محراب ساخته شده است. ایوان بر روی دو ستون و دو نیـم ستـون قـرار گرفته و در پشت آن و زیر گنبد اصلی نماز خانه کلیسا واقع شده است . محراب نیز در طرف شرق نماز خانه قرار گرفته و ارتفاع آن یک متراز سطح نمازگاه بلندتر است . سمت مشرق که محل طلوع آفتاب است  درآیین مقدّس مسیح قبله گاه محسوب می گردد. پایین دیـوار محـراب از سنگ مـرمـر و بالای سطـح پایینی دیـوار را هفت طاق نمای جناغی دو طبقـه زینـت می دهد . از تزئینات شگــرف داخل معبد وجود د و نماز گاه سنگی انفرادی یا خانوادگی  با حجّاری های زیبا می باشد که در طرفین شمالی و جنوبی نماز خانه بزرگ قرارگرفته اند.این نماز گاه ها ازآثار دوره ی قاجاریه محسوب می گردد. و نیز در وسط  محراب ، یک تریبون سنگی با ابعاد 95 در 170 و با ضخامت 18 سانتیمتر وجود دارد که بر روی یک ستون هشت ضلعی سنگی قرار گرفته و ارتفاع آن  ستون با احتساب  ضخامت سنگ تریبون 124 سانتیمتر می باشد. به نظر می آید که پشت این تریبون محل قرار گرفتن کشیش بوده و از روی این سنگ صاف و مسطّح برای روشن نمودن شمع استفاده می شده است و غیر از روحانی وکشیش یا خلیفه کسی حق واردشدن به محراب کلیسا را ندارد.

        در روی نمای خارجی دیوار شرقی کلیسا ، نقش بر جسته ای از پایان کار حضرت مسیح (ع) و شهید اوّل راه مسیحیـّّت در لوحی به اندازه تقریبی یک متر در یک متر نشـان داده می شود. این نقـش تصـویـر برجسته ی عقـابی است که برّه ای را با دو چنگ خـویـش گـرفتـه و به سوی آسمان پرواز می کند . در تمام کتاب های عهد عتیق و عهد جدید ، برّه نشانی از حضـرت مسیـح (ع)است. و در زیـراین تصـویـر، صحنه ی دردناک شهادت استپانوس ، شهید اوّل راه دین مسیـح با نقشـی بر جستـه نمـوده شـده که از طـرف سه تـن یهودی زیر شکنجه و باز خواست قرار گرفته تا محکوم و سنگسار شود.

       درقسمت جنوبی کلیـسا دیری وجود دارد که در هر چهار طرف آن اتاق هایی ساخته اند که طبقات بالای آن برای اقامت استفاده راهبان و روحانیان و خادمین کلیسا و استـراحت زائـران و مسافـران و طبقـات زیرین آن محـل اصطبـل چهـارپایان بـوده است . و درجانب شرق کلیسا بناهای عمومی و خدماتی نظیر نانوایی و انبار علوفه و اصطبل حیوانات قرار داشته که این بخش از دیربه صورت نیمه ویران رها شده است. این دیــر دارای 25 اتـاق بـزرگ و کـوچک در اطـراف حیـاطی مربعـی شکل به منظور تعلیم راهبه ها اختصاص داشته است. برخی از اتاق ها در ضلع جنوبی و برخی نیز درضلع شرقی حیاط قرار دارنــد که به وسیلـه راه پلـه هایی به اتــاق های زیــرین خود متصـل می شوند و در داخـل اغلـب این اتاق ها

اجـاق هایی با سبک معمـاری خاص و هماهنـگ با سایـر بخــش های کلیسـا مشاهده می شود.امّا نمای ظـاهـری دیــر بسیـار ســاده ومتفــاوت با سبک و  سیاق معماری ساختمان کلیسا است.

             این بنای تاریخـی به شمـاره  429  در فهـرست آثـار ملّـی ایـران ثبت گردیده و به خاطر قدمت و سابقه تاریخی و مذهبی و شیوه معماری منحصر به فرد آن در فهرست آثار جهانی یـونسکو ثبت گردید.

به نظر می رسد  که مـراحل پـرونده سازی این بنای تاریخی در حال انجام بوده ودر سال 2006 میـلادی سه کلیسا برای ثبت در یونسکو پیشنهاد می گردد که این کلیسا یکی از آنهاست.

رونــد بـاز سـازی و مـرمـّّت کلیسا حکایت از آن دارد که تعمیرات اساسی و گسترده ای با حفـظ  سبک شیوه معماری گذشته ی آن، با همّت سازمان میراث فرهنگی کشور با همکاری شـورای خلیفه گری ارامنه در حال اجــرا می باشد و اقـدامـاتی در این  راستا انجـام گـرفته است از قبیل: تهیـه ی نقشه ی فتـو گرامتری  با تمام جزئیـّات آن ، تعمیر قسمت هایی ازحصار، خاک برداری داخل دیـر، تعمیـر کلّی پشت بام حجـره ها و اتاق ها و ایجاد شیـب مناسب در پشت بام آنها، تـرمیم بخشی از دیوارهای فروریخته ، تعمیر اساسی پشت بام کلیسا و نماز خانه، تعمیرطبقه ی اوّل و دوم  برج ناقوس ، پنجره های چوبی ، آتش دان های قدیمی و ...  

          ضمن تقـدیـر و تشکّــر از اقـدامات به عمل آمـده ، رونـد بازسازی و مرمّت کلیـسا در مقـابـل شکــوه و عظمـت آن و نیز خرابی بسیار گستـرده و وسیعی که در طـول روزگاران گذشته رخ  داده ، ناچیـز و انـدک بوده و همّت و تلاش بیشتر مسؤلان را این زمینه می طلبد.

                                             *******************************************************

          بعد از توصیف این بنای دیدنی و بی نظیر که همچون نگین زیبا در تارک شهرستان جلفا می درخشد مطالبی را در این مقال متذکّـر می شویم :

1-     با عنایت به قرار گرفتن این اثر باستانی و تاریخی در منطقه آزاد تجـاری و صنعتـی جلفــا و رفت و آمد هموطنـان به ویژه اتبـاع خارجی برای سفر های کوتاه مدت به این منطقه ، این مکان می تواند بهترین منبع برای جـذب توریسـم  و جهـانگـردی باشد و با ثبـت نـام این بنـا در ردیـف آثـار جهانی یونسکـو قطعــاً تعـداد بازدیـد کننـدگان و گردشگران رو به فزونی خواهد گذاشت . در این راستا جا دارد که سازمان میراث فرهنگی  و مسؤلان منطقه ای با اختصـاص و تـأمین اعتبار کافی و مناسب روند بازسازی و مرمّت کلیسا را تسریـع بخشیـده و مقــدّمات بازگشت این اثر تاریخی را به دوران با شکوه و اوج عظمت نخستین آن فراهم نمایند.

2-     از کار گزاران و مدیران شهرستان جلفا انتظار می رود در گستره ی منطقه آزاد صنعتی و تجاری ، فعالیتّ ها و اقداماتی را نیز در جهت جـذب صنعـت توریسم  در منطقه انجام دهند. امید است که  در سایه ی  سیاست گـذاری ها و پی گیری های دقیق و تلاش های مستمـر ، آغوش سبز طبیعت کلیسا و اطـراف آن را به روی مردم و جهانگــردان با جـاذبه های بیشتـر از گذشتـه گشوده شود. تهیّـه و تأمین امکانات سیـاحتـی و بهـداشتی و باساز سازی فضـای سبـز اطـراف کلیسـا وحتـی اختصــاص سرویس برای ایاب و ذهاب و ... می تواند بیش از پیش بر جاذبه های این مکان بیفزاید.

3-     نظر به این که هر سال تعداد گردشگران و مسافران و اردوهای علمی و سیاحتی دانش آموزان و دانشجویان از این مکان رو به فزونی است ، انتظار داریم که  مسؤلان شهرستان  نسبت به تأمین امنیت جاده و تعریض و ترمیم خرابی های آن اقدامات جدی و عملی نمایند  تا شاهد حوادث تلخ و ناگوار نباشیم.

4-     هموطنان گرامی و باز دید کنندگان ارجمند توجّه نمایند که باید تاریخ و گذشته ما بر روی صفحات زرّین تاریخ نگاشته شود نه بر روی تنه درختان و روی دیوارها و کتیبه های این اثر باستانی زیبا

و باارزش که یـادگـار و میـراث گذشتگان ایـن مـرزو دیار ما می باشد. مسلّـماً جهانگردان و تاریخ نگاران در هنگام بازدید از این بنای تاریخی با مشاهده ی این نوشته های به اصطـلاح یادگـاری در روی دیوارها و کتیبه ها و حتّی تنه ی درختان اظهار تأسف می نمایند. وظیفه ی تک تک ماست که میـراث دار تاریخ کهـن گـذشتگـان باشیم ودر حفـظ و نگهــداری آن نهایت سعی و تـلاش خـود رابه کار بندیم .

                                                            نویسنده : رضا قاسم زاده

     ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1-       کلیسای استپـانوس مقــدّس یا به عبـارتی سـورپ استپـانـوس ناخاوگا به معنـی و مفهوم « نخسین شهید راه دین مسیـح » می باشد.طبـق روایات ، این صومعه از طرف « سـن بـار تلمـو » (  بطلیــوس ) که از حواریـون حضـرت مسیـح(ع) می باشد ، تأسیـس گردیده ولی مسلّـم است که این صومعه در قـرن نهــم میـلادی  به صورت امروزی ساخته شده است.علاوه بر قرائن دیگـر در انجیلـی که در شهـر مذهبـی « اچمیـادزین » در ارمنستان و به تاریخ 989نوشته شده از صومعه سن استفانو یاد برده شده است و پادشاهی به نام « آشـوت و قـورماتس » در قرن یازدهم املاک زیادی را وقف این صومعه کرده اند. ( تاریخ مرند ، حسن جلالی عزیزیان ، ص 264 )

2-       محدوده حکومت اورارتو از رود ارس تا کوههای آورین داغ و قراداغ ، نواحی قطور و خوی و مرند که در زمان قدیم یک ناحیه را تشکیل می داد و آشوریان در کتیبه های خود آن را « سان گی بوتو» خوانده اند. سان گی بوتو جلگه ای سرسبز و حاصلخیز به شمار می رفت و در عهد باستان کاملاً پوشیده از جنگل های انبوه بود. ( نظری به تاریخ آذربایجان، دکتر محمّد جواد مشکور،ص68) . طبق آگاهی های که از تاریخ آشور، و باستان شناسان و سنگ نبشته ها و اسناد تاریخی به عمل آمده ، اولین قوم که موسوم به اورارتو و از نژاد مستطیل الرّأس ها (کاس ها) بود، درفاصله ی میان کوههای سهند ودریاچه ی وان تقریباً در این ارضی: «اخلاط» ، ارجیش» ، « وان » ، « باش قلعه » ، « قره کلیسا »،« اوج کلیسا » ، « بایزید » ، « ماکو » ، « چالدران » ،« آواجیق »، « خوی» ، « سلماس » ، « دیلمان » ، « مرند » ، « تبریز »  ، « جولاهه (جلفا) » ، « قراچه داغ (ارس باران )» ، « سراو (سراب)»  تقریباً تمامی دامنه های کوه سهند ، دولتی تشکیل داده بودند. ( آذربایجان پیش از تاریخ و پس از آن ، سید اسمعیل وکیلی، ص 23 )

3-       سفرنامه ژان تاورنیه فرانسوی ، ص 100

4-       فرهنگ جغرافیای آذربایجانشرقی – بهروز خاماچی – ص 156

5-       در قاموس کتاب مقدّس در باره ی نماد و سمبل مار و چوب چنین آمده است « این تصویر در آئین یهود و نصاری سمبل و علامت بیم دادن و توبه و رهایی یافتن از آتش دوزخ است و داستان پیدایش این علامت چنین است که چون بنی اسرائیل از فرمان خداوند سر باز زدند و دستورات خدا را با شک و تردید تلقّی کردند ، خداوند در برابر این فعل نکوهیده ی آنان ، مارهای زهر داری در میان ایشان فرستاد و عده ی کثیری را به نیش آن مارها هلاک ساخت. قوم بنی اسرائیل پیش حضرت موسی (ع) آمدند و ازایشان خواستند که به مناجات بپردازد و از خدا بخواهد که این بلا را که چون آتش در خرمن هستی آنها افتاده است ، از بنی اسرائیل باز گرداندو آنان را از شر این مارهای آتشین رهایی بخشدو دعای حضرت موسی (ع) به درجه ی اجابت رسید و از جانب پروردگار مأمور شد که ماری از جنس برنج ( برنز) بسازد و آن را بر چوبی دراز نصب کند و چوب را در جای بلند قرار دهد چنان که از همه جای اردوی بنی اسرائیل دیده شود و چون کسی را مار بگزد ، آن شخص بدان مار برنجین نظر افکند و از هلاکت رهایی یابد و خداوند ما عیسی مسیح نیز عمل خود را – که برای اتمام آن آمده بود – بدان مار برنجین تشبیه فرمود. » ( قاموس کتاب مقدّس – ص 778 )

در بررسی های  که انجام شد، تابلویی با چنین مشخصّات مشاهده نگردید. البتّه در کتب متعدد بر وجود چنین لوحی که در آن ماری بر چوبی پیچیده اشاره شده است . در مکان فوق الذکر تصـویر ی از به صلیب کشیدن حضرت مسیح وجود دارد که در طرفین آن دو نفر ایستاده اند. 

 6-       منظور ازد انیال که در این کلیسا از وی نام برده شده ، دانیال پیامبر از نسل حضـرت داود است، نمی باشد بلکه شخصی به نام دانیـال قدّیس است که در سال 410میلادی در سـوریه به دنیا آمده و بعد از هشتـاد سـال ریاضت و عبـادت در یکی از روستـاهای ساحـل رود فرات ، در سیمساط از دنیا رفته است. در حالیکه دانیال پیامبر از نسل حضرت داود در سال 606(ق.م) به اسارت بخت النّصر در آمد و با گروهی از مردم بنی اسرائیل به بابل فرستاده شد و چون از اطاعت به فرمانروای بابل سرباز زد  او را نزد شـیران درنده افکندند امّا شیـران آسیبـی به وی نـرساندند . سـال در گذشت دانیال پیامبر به درستی معلوم نیست . او معاصر با عزیز پیامبر بوده است. دانیال پس از مـرگ بخـت النـّّصر از جانب بهمـن پسـر اسفنـدیـار به بیـت المقدّس باز گردانده شد و از آ نجا به اهـواز رفـت و در شـوش دیده از جهـان فروبست . علـم رمـل و تعبیر خواب را از او می دانند. برخی از منابـع یهـود مقبـره وی را در شـوش ذکر کرده اند واکنــون نیز بنایی در شوش به نام مقبره ی دانیال وجود دارد. ( لغت نامه دهخدا)

7-       در قاموس کتاب مقدّس آمده است که : «  مسیح (ع) برّه ی خدا خوانده شده ، زیرا که وی قربانی مقبول درگاه خدا و وجودش کفّاره ی گناهان مسیحیان خطاکار بود.( قاموس کتاب مقدّس ص 176)

8-       این حادثه کتـب تاریخـی مسیحیّــت در تـاریـخ 26 دسامبر سال 37 میلادی در اورشلیـم اتّفـاق افتاده است واز آن تاریخ به بعد هر سال مسیحیان جهان ، در همان روز مراسمی به یاد بود وی بر پا می دارند ( تاریخ مرند- حسن جلالی عزیزیان – ص 261 )

9-       در میان ارامنه کشیش معادل درجه ی « حجة الاسلام » و خلیفه یا اسقف معادل درجه ی « آیت الله » است و بالاتر از همه درجات، رهبر ارامنه می باشد که هم اکنون جاثلیق اول آرام کشیشیان است که در شهر بیروت لبنان  سکونت دارد.

10-     فهرست منابع جهت استفاده و کسب اطلاعات بیشتر:

   - سایت وابسته به روزنامه شرق     (  ( www. Sharghnewspaper. Com

   - خبر گزاری دانشجویان ایران                                   (www. Isna.ir  )

   - روزنامه همشهری 4مهر1377 شماره 1651( www. Hamshahri.org )

   - آژانس خبر گزاری میراث فرهنگی       ( www. Chnphotoagency.ir )